میرعلی هروی
خط نستعلیق دومین خط خاص ایرانیان می‌باشد که پس از خط تعلیق در اواخر سده هشتم و اوایل سده نهم هجری یعنی در عهد تیموری پا به عرصه وجود گذاشت. ابداع خط نستعلیق را به میر علی هروی (درگذشت 803 ه. ق) نسبت داده‌اند.
میرعلی هروی در اوایل قرن نهم هجری و همزمان با تیمور گورکانی می‌زیسته‌است. هر چند پیش از او نمونه‌هایی ابتدایی از نستعلیق موجود است. اما نقش میرعلی هروی در تدوین نستعلیق آنچنان مهم و اساسی بود که استادان بعدی از وی به عنوان ابداع‌کننده نام برده‌اند.
شاهنامه بایسنقری
در ۸۳۳ به فرمان شاهزاده بایسنقر میرزا که خود خوشنویسی صاحب‌نام بود، شاهنامه بایسنقری به خط نستعلیق جعفر تبریزی کتابت شد که هم‌اکنون در کتابخانة سلطنتی سابق در موزه کاخ گلستان (ش ۴۷۵۲) موجود است. با این کار نستعلیق به‌عنوان خطی رسمی و در ردیف خطوط ششگانه مطرح شد.
دو سبک آغازین
در سده‌های آغازین پیدایش خط نستعلیق، دو سبک متفاوت از آن در نقاط مختلف ایران ظاهر شد؛ یکی شیوه جعفر تبریزی بود که بعدها سلطانعلی مشهدی آن را کامل‌تر کرد و در ناحیه خراسان و اطراف آن متداول شد؛ دیگری شیوه عبدالرحمن خوارزمی، خوشنویس دربار سلطان یعقوب آق قویونلو (ح: ۸۸۴–۸۹۴ ه. ق) است که در بخش‌های غربی و جنوبی ایران رواج یافت و بعدها فرزندان وی عبدالرحیم و عبدالکریم و پیروانشان، آن را رواج دادند.
میر عماد حسنی
خط‌شناسان بر این باورند که از آغازِ پیدایش خط نستعلیق، به مدت یک قرن و نیم، ستاره درخشان آسمان خوشنویسی نستعلیق، میرعلی هروی بود؛ اما در نیمه دوم قرن ۱۰ ق. هنرمندی دیگر نستعلیق را به اوج تکامل و زیبایی رساند. «عماد الحسنی قزوینی» (۹۶۱–۱۰۲۴ ق) معروف به «میر عماد» خوشنویسی توانمند بود که آثار گذشتگان، حتی میرعلی هروی، را تحت‌الشعاع قدرت و صلابت قلم خود قرار داد. میر عماد در قرن یازدهم و در دوره صفویه زندگی می‌کرد و با ابتکار و خلاقیت خود و مهارت بالایی که در نستعلیق بدست آورد دارای سبک و مکتبی شد که هنرمندان خوشنویس سالیان بسیار پس از او از شیوه وی پیروی کردند. این پیروی تاکنون و نزدیک به ۴۰۰ سال است که همچنان کم و بیش ادامه دارد.
نستعلیق پس از میرعماد کم‌کم جایگاه رفیع خود را در خوشنویسی جهان باز کرد. بسیاری از هنرمندان ایران و منطقه هرات در پی تحولات سیاسی رخ داده پس از پایان حکومت تیموری، در سال ۱۵۰۶ دیار خود را ترک کردند و به هند رفتند. همچنین پس از شهادت میرعماد به فرمان شاه عباس بسیاری از خوشنویسان از دربار صفوی به دربار گورکانیان هند یا عثمانی رفتند و خط نستعلیق را در آن سرزمین‌ها رواج دادند و از آنجا در بسیاری از کشورهای اسلامی راه پیدا کرد. به‌ویژه نستعلیق در شبه‌قاره هند به خط مورد علاقه گورکانیان هند تبدیل شد و آثار درخور توجهی به خط نستعلیق در آن سرزمین خلق شد.
در ایران پس از رکودی نسبی، که بر اثر افول دولت صفوی روی داد، در اوایل دوره قاجار دوباره نستعلیق با قدرت و زیبایی تمام اجرا شد و آثاری ماندگار در این عرصه به‌وجود آمد و هنرمندان بزرگی ظهور کردند.
محمدرضا کلهر
در قرن سیزدهم سبک و شیوه جدیدی در نستعلیق به وجود آمد. این کار به‌وسیله هنرمندی به نام «محمدرضا کلهر» صورت گرفت. در زمان کلهر صنعت چاپ به روش چاپ سنگی به ایران آورده شد. ظریف بودن حروف مانعی برای چاپ سنگی نستعلیق بود و همین امر سبب گردید که کلهر با تغییراتی در سبک و روش میر عماد شیوه تازه‌ای را برای نستعلیق به وجود آورد که مناسب برای صنعت چاپ باشد.
در اواخر دوره صفوی با شکستن حروف و تندنویسی خط نستعلیق شیوه‌ای معروف به شکسته در ایران رایج شد که خود، خطی مستقل است و سومین خط ایرانی به‌حساب می‌آید و خوشنویسان در این عرصه نیز آثاری بدیع پدید آورده‌اند.
نقاشی‌خط
در دهه‌های اخیر هنرمندانی خط نستعلیق را با روش‌های نقاشی ترکیب کرده‌اند و نوعی زمینه هنری بنام نقاشی‌خط به وجود آورده‌اند. می‌توان گفت هرگز در طول تاریخ اینچنین قطعات مختلف هنری به‌ویژه در ابعاد بزرگ و قلم جلی نگاشته نمی‌شده است.
گفتی شکار گیرم رفتی شکار گشتی…
جمع بندی
به‌طور خلاصه خط نستعلیق به تدریج از سده ۴ تا ۸ هجری به ویژه در خراسان بزرگ و آذربایجان شکل گرفت. در سده هشتم در هرات شکل واقعی خود را پیدا کرد و رسمیت یافت و در قامت خطی قابل رقابت با خطوط ششگانه قدیمی قد علم کرد. به نحوی که از آن پس اغلب کتاب‌ها و مطالب فارسی و شاید تمامی متون غیر مذهبی به این خط نوشته شد.
سپس در آسیای مرکزی و خراسان بزرگ (بخارا، مشهد و هرات) توسعه یافت و پس از آن بود که در قزوین و اصفهان در سده یازده به اوج شکوه و زیبایی خود دست پیدا کرد. سپس برای مدتی دربارهای هند و تا حدی عثمانی، مسکن و مأوای نستعلیق شد. پس از آن دوباره در شیراز و تهران به حیات و رشد خود ادامه داد.
برخی از نستعلیق‌نویسان صاحب‌نام:
- میر علی تبریزی
- میرزا جعفر تبریزی
- اظهر تبریزی
- سلطان علی مشهدی
- میر علی هروی
- عبدالرحمن خوارزمی
- عبدالرحیم انیسی خوارزمی
- سلطانعلی سبز مشهدی
- سلطان علی قاینی
- سلطان محمد نور
- سلطان محمد خندان
- میر عماد حسنی
- علیرضا عباسی
- گوهرشاد (دختر میرعماد)
- محراب بیک
- محمد حسین کشمیری
- محمد مؤمن کرمانی
- عبدالرحیم عنبرین قلم
- حسن شاملو
- اسدالله شیرازی
- عباس نوری
- احمد شاملو مشهدی
- فتحعلی حجاب
- وصال شیرازی
- میرحسین خوشنویس
- میرزا محمد ابراهیم تهرانی (میرزا عمو)
- میرزا غلامرضا اصفهانی
- میرزا رضا کلهر
- عمادالکتاب
- مرتضی برغانی(میرخانی پدر)
- علی‌اکبر کاوه
- سید حسین میرخانی
- سید حسن میرخانی
- عبدالله فرادی
- حبیب الله فضائلی
ماخذ:
- فرهنگ عمید
- مرقعات خط
- راهجیری، علی
- منشی قمی، احمد. گلستان هنر
- دانشنامه جهان اسلام
- گروه نویسندگان. (۱۳۹۵). فرهنگ و هنر سال هفتم. تهران
- محمودی، سید مهدی. (۱۳۸۰). رموز خوشنویسی یا اسرار نستعلیق. قم: صاحب‌الزمان.
- شریفی زیندشتی، بهروز. (۱۳۹۰). نظری اجمالی بر مکاتب رایج در خوشنویسی نستعلیق. کتاب ماه هنر.
- شکراللهی طالقانی، احسان‌الله. (۱۳۸۱). رساله تعلیم‌الخط. نامه بهارستان.